In the Realms of the Unreal

Een van net 3 fotos van Darger wat bestaan.

Aan die begin van die 20ste eeu, in Chicago, het 'n baie arm pa sy seun in 'n Katolike huis vir seuns laat opneem nadat dit vir hom onmoontlik geword het om die kind verder te versorg.

Die seuntjie se naam was Henry Darger. 

Hy het nooit sy ma of suster geken nie. Sy pa het hom een of twee keer besoek en toe nooit weer nie. Die jong Darger was nie "normaal" nie en is oorgeplaas na 'n plaas vir "feeble minded children" in Lincoln.

Hier het hy grootgeword, geboelie, bitter ongelukkig en met 'n ewige hoop dat sy pa eendag sal opdaag om hom te kom haal.

Op ouderdom 16 het nuus gekom dat sy pa gesterf het in 'n poorhouse in Chicago. Darger het ontsnap van die plaas af (na baie probeerslae) en die 200km na Chicago per voet gestap met die hoop dat hy wel sy pa gaan vind. 

In Chicago het hy werk gekry as 'n janitor en skottelgoed wasser in verskeie Katolieke Hospitale vir die volgende 60 jaar, die res van sy lewe.

Hy het geen vriende gehad en nooit met mense gepraat nie.

Kort voor sy dood is hy opgeneem in presies dieselfde poorhouse waarin sy pa 60 jaar tevore gesterf het, en daar is hy oorlede in 1973.

Darger het sy besittings gelos in die klein kamertjie in Webster St wat hy vir 40 jaar gehuur het. Daar het sy landlords, met die ontruiming daarvan, 'n enorme 15,000 bladsy manuskrip ontdek wat Darger deur die loop van sy lang lewe geskryf het.

Die manuskrip se naam was In the Realms of the Unreal. 

Dis 'n bisarre storie van 'n planeet wat om die aarde wentel, waar kinders slawe is en 'n groep meisie prinsesse (die Vivian Girls) veg vir hulle bevryding. Dis 'n wereld van uiterste fantasie, vol kreature, monsters en oorlog, maar ook uiterste naiwiteit.

Saam met die boek is 200 reuse, muur grootte skilderye ontdek wat dit illustreer. Darger het al sy geld gebruik om waspapier te koop (in groot maat), dit teen die muur te plak en tonele uit sy storie te verf.

Daarna het hy die papier omgedraai en die volgende skildery aan die agterkant geverf.

Hy het geen kennis van kuns gehad en nooit enige skildery vir enige mens gewys nie.

En tog, baie vinnig na sy dood het hierdie skilderye bakens van Amerikaanse "outsider art" geword, dit hang vandag in al die hoogste gallerye- insluitende die Museum of Modern Art en verkoop in die $100,000 klas.

Henry Darger Room, Musee de l'Art Brut, Lausanne

Darger by die Andrew Edlin Gallery, New York

Darger se kamer, met sy dood in 1973.

Vandag word al daai jare van stilte in detail ondersoek, maar daar is meer raaisels as antwoorde - net 3 fotos bestaan wat wys dat hy ooit gelewe het.

Darger het geen vriend of familie gehad nie: hy het verskeie aansoeke gedoen om 'n kind aan te neem, maar is elke keer afgekeer. Hy is begrawe in 'n plot vir arm mense en gevra dat sy kopsteen lees "Artist and protector of children".

Eugene Marais

Met Katinka se fliek "Die Wonderwerker" wat op die oomblik wys, dink ek weer aan Eugene Marais. Ek is nie 'n groot kenner nie, maar ek wil elkgeval sê wat hy vir my beteken, ten minste die gedigte.

As kind is ons geleer dat Eugene Marais "Winternag" geskryf het en dat dit die eerste "werklike" gedig in Afrikaans was.

O Koud is die windjie en skraal 
En blink in die doflig en kaal...

Eugene Marais was hiermee die vader van Afrikaanse digkuns.

Winternag het my nooit veel gegryp nie, Wat in my kop vas gesteek het was

O Diep Rivier, O Donker stroom, 
hoe lank het ek gewag, hoe lank gedroom..

Whoa - dit het my verbeelding aangegryp.

'n Paar jaar terug het ek gelees deur NP van Wyk Louw se gedigte. Terwyl ek gelees het het ek gewag vir iets soos Diep Rivier

Die lem van liefde wroegend in my hart
In jou omhelsing eindig al my smart

Tot my verbasing het ek dit nooit gekry nie. NP van Wyk Louw kan aangaan en aangaan oor O God U donker dit en U hoge dat - maar daar is in werklikheid nie die gevoel van diep ervaring nie, iets wonderliks wat raakgesien is en van binne uitbars nie.

Die Groot Verlange wat my nooit verlaat

Nou, asseblief - NP van Wyk Louw is 'n BRILJANTE digter. Hy is die tzar van 5 woorde bymekaarsit sodat dit na 'n miljoen dollars klink.

Kruger breek die pad oop...

Die pluimsaad waai ver...

Hoe gly ons mas se punt met die sterre langs...

O Wye en Droewe land...

Uit stof en stof-in-tyd is ons gemaak...

Miskien ook sal ons sterwe...

en derduisende ander.

Die gewig hang onmiddelik aan die woorde, nog voor jy weet wat aangang en waarheen dit gaan lei.

[Louw se mees persoonlike, beste gedig is op bladsy een van sy heel eerste bundel: "Grense" - my naakte siel wil sonder skrome in alle eenvoud na jou gaan...]

Eugene Marais - op sy beste - is die teenoorgestelde. Waar hy die gawe gekry het weet nugter alleen: van die boesmans, die bobbejane, die miere, die meisies; en of hy dit ge-fake of gesteel het?

Ek weet nie.

Hy ervaar iets - en vind die woorde daarvoor.

Hy staan in 'n hospitaal vir gestremde kinders, en sê

Is daar nog trane?
Is daar nog bly gelag?

Slaan my so dood soos 'n mossie - dis mos ongelooflik.

In die "Dans van die Reen" beskryf hy

Die grootwild jaag uit die vlakte
hulle dam op die bulttop
wyd rek hulle die neusgate
en hulle sluk die wind
en hulle buk, om haar fyn spore in die sand te sien

elke lyn hiervan gee my koue rillings, ek sien dit voor my, ek lag aan die binnekant - natuurlik!

My mees geliefde Afrikaanse gedig is

Wat word van die meisie wat altyd alleen bly?
Sy wag nie meer vir die koms van die jagters nie;
sy maak nie meer die vuur van swart doringhout nie.
Die wind waai verby haar ore
sy hoor nie meer die danslied nie
Die stem van die storieverteller is dood
Geeneen roep haar van ver nie
om mooi woorde te praat
Sy hoor net die stem van die wind alleen
en die wind treur altyd
om hy alleen is.

A Long Day's Journey Into Night

Katherine Hepburn in die 1962 fliek

In 1941, op die hoogtepunt van sy sukses, het Eugene O'Neill 'n drama geskryf en in escrow laat toesluit met streng instruksies dat dit eers 25 jaar na sy dood oopgemaak mag word. 

O'Neill het reeds die Nobel-prys gewen, maar hy het voorspel dat dit sy meesterstuk sal wees en verder niks daaroor gesê vir die laaste dekade van sy lewe nie. Dit was te persoonlik.

Na sy dood het die professore se vingers gejik om te sien wat hy weggesteek het. 25 jaar was te lank om te wag. Sy 3de vrou Carlotta, die erfgenaam van sy boedel, het die regte daarvan aan Yale Universiteit verkoop en - teen O'Neill se instruksies - is die manuskrip in 1956, 3 jaar na sy dood, oopgemaak.

Daarin is ‘n drama ontdek met die naam A Long Day's Journey Into Night.

Dit was nie O'Neill se laaste toneelstuk nie, hy het heelwat daarna geskryf en een daarvan - A Moon for the Misbegotten - is 'n sequel vir Long Day, dieselfde karakter (Jim Tyrone) later in sy lewe.

Maar sy voorspelling het waar geword: Long Day het die Pulitizer prys na-doods gewen en sy mees bekroonde stuk geword, waarskynlik die mees bekroonde Amerikaanse drama en die ultimate "speelgeleendheid", vir al vir vroue akteurs.

Wees gewaarsku: dis pure praat en pyn en niks anders nie.

Die titel is tipies poetiese Eugene O'Neill. Dit verwys na 'n lewe - the sickness unto death - maar ook na een dag in een huis, van die oggend tot middernag.

Dit is 'n pa en ma en hul twee volwasse seuns - al vier is gekrippel met verwyte, spyt en teleurstelling. Ou koeie word uit die sloot gehaal, en verwyte oor en weer.

Wat Long Day spesiaal maak is die rol van Mary Tyrone, die ma. Sy is getroud vir baie jare met ‘n grootbek (maar nou has-been) teater akteur – James Tyrone. Deur die loop van tyd het sy ‘n dwelm verslaafde geword, om haar te help “om haar siel te roep” tussen al die pyn en chaos rondom haar.

Daar is ‘n hartverskeurende middelpunt in die drama wanneer sy aan haar siek seun beken dat eendag, lank terug alles skielik opgehou het.

Haar siel het nie meer gekom wanneer sy geroep het nie.

I've never understood anything about it, except that one day long ago I found I could no longer call my soul my own. But some day, dear, I will find it again-some day when you're all well, and I see you healthy and happy and successful, and I don't have to feel guilty any more-some day when the Blessed Virgin Mary forgives me

Die toneelstuk eindig terwyl sy in ‘n beswyming vertel, met haar gesin wat in stilte aankyk, hoedat sy as kind ‘n visie van die Blessed Virgin Mary gesien het.

Sy het dadelik na die Mother Superior gegaan en gevra om vir die res van haar lewe as ‘n non opgeneem te word.

Die Mother Superior het na haar visie geluister maar gevra dat sy eers uit die skool uit gaan en een jaar in die wereld lewe as ‘n normale tiener meisie en daarna terugkom.

Daarna kon sy ‘n non word.

Mary was tot haar wortels toe geskok dat die Mother Superior haar so ligtelik opneem, maar het besluit om haar te wys: sy sou die jaar uit wag en weer terugkeer om haar roeping te voltooi.

And then- something happened, but I can't quite remember what.

Sy dink – en dan onthou sy

Oh,yes. I fell in love with James Tyrone, and I was quite happy for a time

Ohm Krüger

Aan die begin van WW2 het Hitler hoop uitgehou dat hy 'n ooreenskoms met Engeland sou kon bereik, soortgelyk aan sy ooreenkoms met die Soviet Unie wat die inval in Pole moontlik gemaak het. Dit het nooit gebeur nie, en uiteindelik het beplanning begin vir die Britse inval - Operation Sea Lion.

Een aspek daarvan was die vervaardiging van 'n fliek - Ohm Kruger - wat propaganda vir 'n oorlog met Engeland gemaak het. Ohm Kruger was baie na aan Goebbels se hart. Dit was die grootste en duurste fliek van die Nazi era: moes terselfdertyd anti-Britse sentiment aanhits, maar ook wys waartoe Duitsland instaat gebly het tydens oorlog tyd.

Ohm Kruger het ge-premiere oral deur Duitsland in April 1941, 3 weke voordat Orson Welles "Ciziten Kane" in New York sou premiere. Dit was 'n reuse sukses.

Ons Afrikaner voorsate was grootliks pro-Hitler in die 30s, en die Nazis was duidelik net so begeesterd met hulle.

Drie jaar later, toe dinge desperaat vir Duitsland gelyk het, is al die oorblywende mans en seuns vinnig georganiseer in die Volkstorm - 'n uniformlose, massa burgers sonder vormele opleiding of wapens, wat gebaseer is op die Boere van die boere-oorlog. Dis hierdie arme sotte wat die Soviet en ge-allieerde magte moes inwag toe hulle oor Duitsland se grense stort (met dieselfde sukses as die burgers wat Lord Roberts se stoomroller na Pretoria ingewag het).

Om die Volkstorm te wys hoe dit gedoen word het Goebbels Ohm Kruger vir 'n tweede keer deur Duitsland vrygestel.

Ek het nog altyd gewonder oor hierdie fliek en besluit om dit hierdie naweek te download en te ontsyfer.

My eerste indruk is van 'n toonvenster: 'n, duur, onhaastige fliek is wat geen teken toon van 'n land in die middel van 'n wereldoorlog nie. Die "produksiewaardes", soos hulle in Hollywood sê, is spare-no-expense met goeie akteurs, stelle en draaiboek.

Dit begin met 'n horde joernaliste wat met die blinde Paul Kruger wil praat op die dag van die Vrede van Vereeniging, in sy hotel in Switzerland. Hy stuur almal weg, maar begin dan vir sy verpleegster te vertel.

Die mees indrukwekkende blywende aspekte daarvan is die treatment van die Britse Royal Family aan die begin en die konsentrasie kampe aan die einde.

Vir eenkeer is daar iemand wat die geld en ervaring en balls en spite het om die Royal Family te stage in 'n realistiese wyse, net om hulle af aarde toe te bring.

Daar is 'n pragtige cross-fade van Lobengula se kraal in die Transvaal na Winsor Paleis in London.

(Lobengula vra vir Paul Kruger "do you know white-mother?" ('n portret van Queen Victoria wat Britse dominees vir hom gegee het). Paul Kruger sê droogweg "white mother writes me a letter every week".)

Koningin Victoria is 'n groot voorstander van die "noble Boers" totdat Neville Chaimberlain vir haar verduidelik dat die wereld se grootste goud-fonds daar ontdek is. Sy dink mooi daaroor en sê

Well, it's only the English that can suffer wealth without becoming Godless

(Haar kleinseun, die Duitse Kaiser, verskyn nooit nie. Die fliek wys sy skandalige weiering om 'n onderhoud aan Paul Kruger toe te staan, aan die einde.)

Ek hoef nie te sê aan wie se kant die fliek se sentiment val nie - dit is ontsettend eensydig, maar tog verskil die historiese gegewe in essens min van die onlangse BBC dokumentere reeks oor Cecil John Rhodes. Ek dink ons almal weet nou min of meer dat goud iets daarmee te doen gehad het.

Dit ruk die hol uit die hoender uit op plekke - Piet Cronje moet oorgee omdat die Britte hom omsingel en Afrikaner vrouens gebruik as menslike skilde.

Al die Britse villians is daar, praat Duits maar lyk nogal the part - Kitchener, 'n suave Cecil Rhodes, Dr Jameson.

Daar is 'n pragtige oomblik van afskeid tussen Paul Kruger en sy vrou Sanna. Dis 'n finale afskeid, hulle altwee weet dit, sy sê dankie vir hulle lewe saam, en ons siele bly by mekaar.

Die plot is gebou rondom Paul Kruger se verhouding met sy pro-Britse pasifis seun Jan, wat handomkeer nadat sy vrou amper verkrag word, en een van die Boere helde word.

Die einde is in die Boere konsentrasiekampe, met 'n sekwens waarin Jan gevang en gehang word wat my hoendervleis gee. Die Britte forseer sy vrou om daarna te kyk, en sy stem trots in - ek sal in jou oe bly kyk tot die laaste oomblik, Jan.

[Die konsentrasiekamp deel het 'n verbasende ooreenkoms met die Soviet fliek The Battleship Potemkin: ook 'n dokter wat in die middel van 'n opstand oor vrot kos is; soldate wat skiet in 'n vroue skare en 'n fatale stampede veroorsaak]

En tog, met dit alles: op daardie selfde oomblik was die Duitsers besig om hulle eie konsentrasie kampe op ongekende skaal te bou?!

Ek wonder wat die miljoene Duitsers wat Ohm Kruger gaan kyk het, daarvan gemaak het?

'n Ohm Krüger promosie poskaart, met die Boere konsentrasiekamp

Die Sneeuslaper

Ek het dadelik geweet die ding waaraan ek hierdie boek gaan onthou is die gedig aan die begin van die tweede storie - die slagwerker. Ek het koue rillings gekry toe ek die woorde lees

Dit alles kom van terugglimlag
As jy na my glimlag

Dit is fenominaal, watter poetry! (sy sê later dis 'n gedig van Rumi - iemand wat ek niks van weet nie)

Die ander groot oomblik was in die laaste storie, oor die fotograaf

"Hy wou met sy fotos die dinge gryp, nie soos hulle was nie, maar soos wat hulle wórd, deur wind, deur aanraking, deur die wellus van molekules"

Dis ook great en wonderlike gedagte, ek gaan nog lank daaroor dink.

Oor die algemeen was dit vir my nogal kripties, 'n bietjie van 'n tease - sy steek weg net soveel as wat sy reveal, ek dink sy wil aanhou belowe haar standpunt sal duidelik word, maar wil dit nie regtig veklap nie, wat dit ook al is - dis te precious om te bewoord.

I am large, het Walt Whitman gesê, I contain multitudes.

Ek is nie mal oor die 4de persoon verteller stem nie - die "iemand anders het hierdie vir my vertel en ek vertel dit vir julle en vat dit vir wat dit werd is" ding. Skrywers doen dit om afstand tussen hulself en hul materiaal te sit, soos wanneer sy kamstig haar storie (soos wat dit aan haar vertel is) onderbreek om die gehoor te vra

"Val julle daarvoor? Ek het nie"

Ag please man. As sy nie gaan glo in haar konkoksies nie, hoe sal die leser.

Ek het aan die begin gewonder hoe ek sou reageer het as ek daai dag tydens haar inhuldiging in die gehoor gesit het terwyl sy die eerste storie (die swanefluisteraar) gelees het.

Ek dink ek sou baie ge-eerd wees, baie opgeneem daarin maar uiteindelik baie embarrassed teen die einde - waneer sy haar fiskaal gedig lees. Die poging om kuns uit klank te maak, sonder om iets daarmee saam te kommunikeer, I don't think so.

Wat is dit waarna sy strewe? Ek dink dis iets van die stryd om te ervaar en te verstaan en die wereld se weerstand om verstaan te word. En die belangrikheid dat die misterie moet voortbestaan, dat ons pogings om te verstaan moet misluk.

Dis elke keer stories van kunstenaars wat die onsêbare probeer sê, en uiteindlik verval in stilte.

Daar is 'n natuurlike hipnose wat kom van peins oor dinge en staar na goed, soos in daai klein voëlvanger gadget waarvan sy praat aan die einde van die laaste storie.

Die dromslaner storie is die een wat my die meeste geroer het, dis 'n pragtige ironie - die perel gevorm om 'n sandkorrel van eensaamheid en ouderdom, 'n skrywer wat 'n lang storie uitdink wat die verdwyning van 'n jong buurman op wie hy verlief is, verduidelik.

Ek het altyd sulke suiwer Afrikaans gehaat, maar ek haat dit nie meer nie, ek waardeer nou mense wat nog in ons klein taal probeer woeker, al kan ek somtyds nie regtig verstaan wat sy sê nie.

Hoe meer ek gelees het hoe meer het ek gevoel dat ek iewers die draad verloor het, maar nou ja ons het net een lewe.

Dis wat dit vir my beteken het.

My kollega het hierdie week vir my gevra hoekom dra ek so swaar selfoon? Ek het gesê, I like it heavy, I like it big, I like it hard. Ek is hardcore.

Ek dink sy is ook.

The Last Laugh

Hier is 'n voorbeeld van hoe eenvoudig 'n great storie kan wees.

The Last Laugh kom uit die silent-movie era (1924). Dit is 'n vollengte 2-uur fliek met geen klank, maar ook geen dialoog. Daar is geen woord-kaarte of onderskrifte wat deur die fliek verskyn nie, soos in ander silents van hierdie tyd.

Niks. En tog is die storie so duidelik soos daglig.

Dit vertel van 'n ou portier (Emil Jannings) van 'n groot hotel wat op sy ou dag ge-demote word na linne-man, omdat hy te veel sukkel met die gaste se tasse dra.

Daarmee saam word hy gevra om sy portier-uniform in te handig.

Maar die vernedering is te veel vir die ou man. Sy hele self-beeld, sy identiteit in die gemeenskap hang saam met die uniform wat hy deur die jare gedra het. 

Wanneer die kans voordoen steel hy die uniform terug en trek weer aan voordat hy huistoe gaan.

Daarna lewe hy 'n dubbele lewe: hy trek sy uniform aan in die oggend by die huis tot op die stasie - verklee daar in sy eenvoudige wit jassie - en ruil weer uniforms om voordat hy sy vrou en gesin by die huis moet face.

Maar natuurlik, een of ander tyd gaan die waarheid uit...

Alles in hierdie fliek is kru en eenvoudig, maar die effek is ongelooflik - omdat dit so 'n wonderlike, single-minded storie vertel.